Lege Harten
In de roman Lege Harten doet de Duitse schrijfster Juli Zeh eigenlijk een stap terug ten opzichte van Speeldrift. Waar de hoofdpersonen in Speeldrift alle waarden, betekenis en zelfs het nihilisme voorbij zijn, zijn de personages in Lege Harten druk bezig om hun bestaan zin te geven. Wel op een bijzondere manier.
Zeh vertelt een verhaal dat zich in de nabije toekomst afspeelt. Trump en Poetin hebben onverwacht goede dingen tot stand gebracht en Merkel heeft het veld moeten ruimen voor een Bezorgde Burger Beweging. Een beweging die sinds de machtsovername het ene na het andere efficiëntiepakket invoert. De markt is dominant.
De politiek is niet iets waar Britta zich nog in interesseert. Zij heeft zich met haar bedrijf De Brug in een bijzondere niche van de markt genesteld. De markt van suïcidalen. De Brug bemiddelt tussen organisaties die met een aanslag aandacht willen genereren voor een goede zaak (milieu, burgerrechten, vrijheid etc.) en mensen die hun leven een laatste beetje zin willen geven. Marktwerking en zingeving hoeven elkaar dus helemaal niet uit te sluiten.
De Brug is geen terroristische organisatie. Zij bemiddelt slechts. Over het aantal slachtoffers van een aanslag worden harde afspraken gemaakt. Een samenleving heeft terreur nodig en De Brug levert dat. Net genoeg om andere terreurorganisaties de wind uit de zeilen te halen. Gedoseerd en geïnstitutionaliseerd terrorisme zou je kunnen zeggen. De paradox is: om aanslagen te voorkomen ga je ze zelf organiseren.
Potentiële aanslagplegers worden met behulp van big data gevonden, actief benaderd en uitgenodigd om deel te nemen aan het programma van De Brug. Dat programma bestaat uit meerdere fases, stuk voor stuk tests om te kijken of de kandidaat werkelijk een einde aan het eigen leven wil maken. Veel kandidaten verlaten het programma vroegtijdig met een hervonden levenszin. Een enkeling maakt het traject af en wordt ingezet. Aan beide soorten kandidaten verdient De Brug; een goed verdienmodel.
Dan meldt Julietta zich aan. Met haar jongheid en prachtig uiterlijk is zij de “perfecte terrorismepop”. Als je zulke kandidaten in huis hebt dan heb je een streepje voor op de concurrentie. Julietta is echter ook de persoon die Britta uit evenwicht brengt en deze spanningsboog draagt het verhaal.
Wat de verhalen van Zeh voor mij zo interessant maken is dat ze een idee pakt en daarvan de ultieme gevolgen opzoekt. In de roman Speeldrift was dit het idee dat de wereld en het leven geen betekenis hebben. Als dit zo is, hoe zou iemands leven er dan uit kunnen zien? In deze roman Lege Harten wordt gespeeld met het idee van de (neoliberale) marktwerking. Als de markt heilig is, en de overheid zo min mogelijk moet ingrijpen, hoe zou het leven er dan uit kunnen zien? Misschien dus wel met een terroristenmakelaar (zinmakelaar?) die gedoogd wordt door de geheime dienst. Liever gecontroleerde terreur dan chaos.
Tot slot nog een gedachte over het motto. Persis Bekkering van de Volkskrant is teleurgesteld in de roman. Het is een “zwaar versimpelde thriller die uitblinkt in clichés”. Daar kan ik weinig tegenin brengen. Ook ben ik het met Bekkering eens dat Britta een typetje is en geen literair personage. Britta is “een goed georganiseerde vrouw met smetvrees, die haar geweten strak onder de duim houdt. Ze is zo kunstmatig dat Zeh voortdurend kunstgrepen nodig heeft om het verhaal geloofwaardig te houden.” Maar dat is nu juist het briljante van Zeh! Het motto van het boek is “Ja. Zo zijn jullie” en ik ken nog wel een aantal mensen die hun leven ook als een typetje leiden, zelfs het Britta-type. Die ook allerlei kunstgrepen toepassen om het voor zichzelf nog een beetje geloofwaardig te houden. En die net als Britta een Julietta nodig hebben om nog iets te ervaren van wat het betekent om mens te zijn.
Het leven is zinloos, maar daar kun je niet de hele dag bij stilstaan. We hebben die kunstgrepen nodig. De cultuur die ons omringt bepaalt welke kunstgrepen we voorhanden hebben. De vraag die Zeh stelt met Lege Harten is waar leidt onze cultuur toe? Haar dystopische antwoord: voor je er erg in hebt zijn we allemaal typetjes geworden. Of dat erg is? Als het maar geld oplevert… toch?