In zijn boek Zonder vrije wil uit Jan Verplaetse stevige kritiek op neurowetenschappers als Victor Lamme. Volgens Verplaetse nemen zij de maatschappelijke gevolgen van hun bevindingen onvoldoende serieus. Lamme probeert zijn lezers nog gerust te stellen — alsof het allemaal wel meevalt dat wij geen vrije wil hebben. Verplaetse daarentegen ziet wél grote problemen, vooral rond het begrip verantwoordelijkheid: hoe kun je mensen verantwoordelijk houden voor hun daden, als ze die daden niet vrij gekozen hebben?
Dat is dan ook zijn laatste en misschien wel belangrijkste punt: zonder vrije wil kun je niemand iets verwijten. Net zomin als je een appel iets kunt verwijten wanneer die van een boom valt en op je hoofd terechtkomt.
Zelf ben ik al jaren gestopt met verwijten maken. Toch blijf ik me verwonderen over hoe gemakkelijk neurowetenschappers voorbijgaan aan de existentiële gevolgen van hun werk. En ook Verplaetse laat hier een belangrijk thema liggen. Terloops stelt hij dat het leven niet zinloos wordt zonder vrije wil. Er zou volgens hem nog genoeg overblijven om voor te leven.
En ja, strikt genomen heeft hij daarin gelijk: het leven verliest zijn zin niet als de vrije wil verdwijnt. Want die zin was er nooit om mee te beginnen. Maar ik kan me wel goed voorstellen dat het leven zinlozer aanvoelt zodra we onze vrijheid kwijtraken — zelfs als die vrijheid altijd al een illusie was.
En toen schreef ik een liedje.
Zonder vrije wil
Zonder vrije wil
wordt het hier wel kil
lieve schat, ik hou van jou
voelt toch wel echt anders nou
als jij slechts wordt gestuurd
door oorzaak en gevolg
Zonder vrije wil
wordt succes een gril
lieve schat, wat knap van jou
voelt toch wel echt anders nou
als alles wat je doet
voorspelbaar was in jou
Zonder vrije wil
wordt moraal een roze bril
lieve schat, het spijt me zo
voelt toch wel echt anders nou
als sorry niets meer is
dan hormonen en neuronen
En toch…
ook zonder vrije wil
lijkt het soms alsof ik wil
alsof ik iets beslis
ook al is het een illusie
Zonder vrije wil
is een dubbel bittere pil
want pijn en ongeluk
voelen echt nog wel hetzelfde